درس دوازدهم
اقسام قياس
قياس در يك تقسيم اساسی ، منقسم میگردد به دو قسم : اقترانی و
استثنائی .
قبلا گفتيم كه هر قياسی مشتمل بر لااقل دو قضيه است ، يعنی از يك قضيه
قياس تشكيل نمیشود و به عبارت ديگر يك قضيه هيچگاه مولد نيست . و نيز
گفتيم دو قضيه آنگاه قياس تشكيل میدهند و مولد میگردند كه با نتيجه مورد
نظر بيگانه نبوده باشند . همانطوری كه فرزند وارث پدر و مادر است و
هسته اصلی او از آنها بيرون آمده است ، همين طور است نتيجه نسبت به
مقدمتين . چيزی كه هست نتيجه گاهی به صورت پراكنده در مقدمتين موجود
است يعنی هر جزء ( موضوع و يا محمول در حمليه ، و مقدم يا تالی در شرطيه
) در يك مقدمه قرار گرفته است ، و گاهی يكجا در مقدمتين قرار گرفته
است . اگر به صورت پراكنده در مقدمتين قرار گيرد " قياس اقترانی "
ناميده میشود ، و اگر يكجا در مقدمتين قرار گيرد " قياس استثنائی "
ناميده میشود . اگر بگوييم :
آهن فلز است . ( صغرا
هر فلزی در حرارت منبسط میشود . ( كبرا )
پس آهن در حرارت منبسط میشود . ( نتيجه )
در اينجا سه قضيه داريم : قضيه اول و دوم را " مقدمتين " و قضيه سوم
را " نتيجه " میخوانيم . نتيجه به نوبه خود از دو جزء اصلی تركيب شده
است : موضوع و محمول .
موضوع نتيجه را اصطلاحا " اصغر " مینامند و محمول آن را " اكبر "
میخوانند و چنانكه میبينيم اصغر در يك مقدمه قياس سابق الذكر قرار دارد
و اكبر در مقدمه ديگر آن .
مقدمهای كه مشتمل بر اصغر است ، اصطلاحا صغرای قياس ناميده میشود ، و
مقدمهای كه مشتمل بر اكبر است ، اصطلاحا كبرای قياس ناميده میشود .
ولی اگر قياس به نحوی باشد كه " نتيجه " يكجا در مقدمتين قرار گيرد
، با اين تفاوت كه با كلمهای از قبيل " اگر " ، " هر زمان " و يا "
لكن " يا " اما " توأم است ، [ چنين قياسی را قياس استثنائی گويند ]
. مثلا ممكن است چنين بگوييم :
اگر آهن فلز باشد در حرارت منبسط میشود .
لكن آهن فلز است .
پس در حرارت منبسط میگردد .
قضيه سوم كه نتيجه است يكجا در مقدمه اول قرار دارد و به اصطلاح ،
مقدمه اول يك قضيه شرطيه است و نتيجه قياس ، [ تالی ] آن شرطيه است